Ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Δημήτρης Μπιλάλης, ανέλαβε να μας γνωρίσει τον άγνωστο κόσμο του εδάφους.

Οπως τα γλυκά νερά, οι ωκεανοί, ο αέρας, τα δάση, η βιοποικιλότητα του πλανήτη, έτσι και το έδαφος πλήττεται αυτή τη στιγμή και η ποιότητά του είναι ήδη, παγκοσμίως, τραγικά υποβαθμισμένη. Ο σημαντικότερος λόγος της υποβάθμισης των εδαφών είναι οι αγροτικές καλλιέργειες και η υπερβολική, αλόγιστη χρήση αγροχημικών στις γεωργικές δραστηριότητες ανά τον κόσμο.

Ομως χωρίς υγιή εδάφη δεν μπορούμε να καλλιεργήσουμε, ούτε να εξασφαλίσουμε ποσότητα και ποιότητα τροφής, πόσο μάλλον να καταφέρουμε να υλοποιήσουμε έναν από τους δεκαεπτά στόχους για βιώσιμη ανάπτυξη, όπως τέθηκαν από τα Η.Ε., ο οποίος είναι η εξάλειψη της πείνας.

Ο Διεθνής Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FΑΟ) με την τελευταία ενημερωτική του καμπάνια «Be the solution to Soil pollution» που κοινοποίησε στο πλαίσιο του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Δασών, προτρέπει κάθε έναν από εμάς να αλλάξουμε κάποιες από τις συνήθειές μας προκειμένου να συμβάλουμε καθοριστικά στη διασφάλιση της υγείας των εδαφών της γης. Πρωτίστως όμως μας δίνει όλες τις χρήσιμες πληροφορίες για να εκτιμήσουμε αυτό το πολύτιμο αγαθό που λέγεται έδαφος.

Για να γνωρίσουμε τον κόσμο του παραγνωρισμένου οικοσυστήματος του εδάφους και τις λειτουργίες του, απευθυνθήκαμε στον καθηγητή Γεωργίας-Βιολογικής Γεωργίας και διευθυντή του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Δημήτρη Μπιλάλη.

«Η αρχή της γεωπονίας είναι η γη και το έδαφος. Είμαστε (γεω)πόνοι και όχι φυτοκόμοι», ήταν η απάντησή του στην πρόσκλησή μας και η αρχή της συζήτησής μας.

Αν δεν έχουμε έδαφος, έχουμε ζωή;

Στον πλανήτη που εγωιστικά ονομάσαμε Γη, αφού το έδαφος κατέχει μόνο το 1/3 της επιφάνειάς του ενώ η θάλασσα καταλαμβάνει τα 2/3, το έδαφος είναι αυτό που παρέχει ασφάλεια στη διαβίωση των ανθρώπων, αλλά επίσης μας παρέχει τη μεγαλύτερη ποσότητα πρωτεΐνης και τροφής. Στο ισοζύγιο τροφής των ανθρώπων, το 90% της πρωτεΐνης προέρχεται από τη γη και μόνο ένα 10% προέρχεται από τη θάλασσα.

Κάθε παραγωγική δραστηριότητα ξεκινά και αναπτύσσεται από τη γη και η βάση της παραγωγικής δραστηριότητας είναι η γεωργία και το έδαφος.

Το έδαφος είναι ανανεώσιμη πηγή ενέργειας;

Κάποια χαρακτηριστικά του ναι, κάποια χαρακτηριστικά του όχι. Το έδαφος γεννιέται και πεθαίνει. Γεννιέται, όταν τρίβεται ένα πέτρωμα, ένας βράχος από την πίεση του ανέμου, της βροχής, από τον ήλιο, και σιγά σιγά, όπως τρίβεται, αρχίζει και εναποτίθεται σε ένα σημείο. Ή όταν το νερό απορρέει σε μια πλαγιά και φέρει εδαφικά τεμαχίδια, τότε γεννιέται ένα έδαφος. Αυτή είναι η διαδικασία της εδαφογένεσης.

Αντίθετα, ένα έδαφος το οποίο καλλιεργείται για χιλιάδες χρόνια, υποβαθμίζεται και γερνάει. Γι’ αυτό, τα γερασμένα εδάφη τα λέμε επιστημονικά αλπικά – αλπικός είναι αυτός με τα λευκά μαλλιά.

Είναι ακριβές ότι απαιτούνται 1.000 χρόνια για τον σχηματισμό ενός εκατοστού εδάφους;

Ακριβώς. Κι αυτό σε ιδανικές συνθήκες. Αν δεν είναι ιδανικές οι συνθήκες, τότε χρειάζονται πολύ περισσότερα χρόνια.

Η εύφορη γη, μαζί με το γλυκό νερό που εσωκλείει, είναι αυτή που όρισε τον τόπο όπου αναπτύχθηκαν πολιτισμοί και αναπτύσσονται ακόμα. Στην έρημο δηλαδή, δεν ήταν εφικτό να αναπτυχθούν μεγάλες κοινωνίες και μεγάλοι πολιτισμοί, γιατί η διατροφή των ανθρώπων ιστορικά εξαρτιόταν από την παραγωγή προϊόντων του εδάφους.

Μια και μιλάμε για εύφορη γη, να ορίσουμε τι είναι το έδαφος;

Το έδαφος είναι ο ανώτερος φλοιός της γης, το ανώτερο κομμάτι της γης, το οποίο δεν έχει μεγάλο βάθος, μπορεί να είναι μέχρι δύο ή τρία μέτρα -το γεωργικό έδαφος είναι ακόμη πιο ρηχό, μπορεί να είναι μέχρι δύο μέτρα-, το οποίο έχει φυσικές, χημικές και βιολογικές ιδιότητες.

Οι φυσικές ιδιότητές του είναι το ότι έχει περατότητα, έχει χρώμα και μπορεί να διηθεί το νερό.

Οι χημικές, ότι έχει μια χημική σύσταση που έχει θρεπτικά στοιχεία για να παίρνουν τα φυτά, και βιολογικές ιδιότητες, γιατί το έδαφος εσωκλείει μέσα του τεράστιους πληθυσμούς μικροοργανισμών.

Σε μια κουταλιά υγιούς εδάφους, υγιούς προσέξτε, έχουμε εκατομμύρια από βακτήρια και μικροοργανισμούς και πιθανόν έως και εκατό χιλιόμετρα, υφές μυκήτων. Μάλιστα, ένας μεγάλος βιολόγος εδάφους είχε γράψει πως «όταν πατάμε στο έδαφος πατάμε στην κορυφή του Σύμπαντος».

Τι είναι αυτό που κάνει ένα έδαφος υγιές;

Δεν υπάρχει ορισμός τού τι είναι υγιές έδαφος, υπάρχουν χαρακτηριστικά υγιούς εδάφους. Ενα έδαφος λοιπόν θεωρείται υγιές όταν μπορεί να στραγγίζει γρήγορα, να μη λιμνοκρατεί δηλαδή έπειτα από βροχές.

Είναι υγιές όταν θερμαίνεται εύκολα ύστερα από κρύο, γιατί το να αυξάνει τη θερμοκρασία, σημαίνει ότι δίνει τη δυνατότητα στα φυτά να αναπτυχθούν πιο γρήγορα. Ενα έδαφος θεωρείται υγιές όταν έχει καλή δομή, καλή περατότητα, όταν δεν περιέχει βαρέα μέταλλα και αγροχημικά, όταν μπορεί να παράγει ικανοποιητικά στις καλλιέργειες.

Το σημαντικότερο όμως -που μπορεί να αντιληφθεί ο καθένας μας- είναι ότι ένα έδαφος θεωρείται υγιές όταν ύστερα από βροχή έχει χαρακτηριστική, πλούσια, γήινη μυρωδιά, που οφείλεται στους ωφέλιμους μύκητες που έχει το έδαφος. Είναι η χαρακτηριστική μυρωδιά που μπορούμε να αισθανθούμε στην επαρχία την άνοιξη ή το φθινόπωρο όταν πέσει μια βροχούλα και μας μυρίζει το χώμα. Γιατί ένα υγιές έδαφος κατά 98% έχει ωφέλιμους μικροοργανισμούς και μόνο ένα 2% είναι παθογόνοι μικροοργανισμοί. Οπότε αυτή η μυρωδιά από τους αερόβιους μικροοργανισμούς είναι το πιστοποιητικό ότι το έδαφος είναι υγιές, είναι δηλαδή δείκτης υγείας.

Επομένως, το έδαφος είναι από μόνο του ένα ολόκληρο οικοσύστημα.

Μαζί με τη θάλασσα, είναι τα πιο ισχυρά οικοσυστήματα τα οποία επηρεάζουν τη ζωή ολόκληρου του πλανήτη, όχι μόνο την ύπαρξη των ανθρώπων.

Στους στόχους για βιώσιμη ανάπτυξη, όπως τίθενται από τα Η.Ε., περιλαμβάνονται η προστασία και διατήρηση της υγείας των εδαφών. Ως κύριο αίτιο μόλυνσης κατονομάζεται η εντατική γεωργία και η υπερβολική χρήση αγροχημικών. Μπορείτε να μας εξηγήσετε την αλληλουχία;

Για να το συνδέσουμε με τα όσα είπαμε περί υγιούς σύστασης εδάφους, θα πρέπει να σας πω ότι ένα υγιές έδαφος έχει την ικανότητα να αποδομεί μικρές δόσεις αγροχημικών. Είναι ένα φυσικό βιοφίλτρο.

Ομως τι εννοούμε όταν λέμε αγροχημικά; Εννοούμε όλα τα φυτοπροστατευτικά συνθετικής προέλευσης, οργανικής ή ανόργανης φύσης. Δηλαδή, εντομοκτόνα, μυκητοκτόνα, βακτηριοκτόνα καθώς επίσης και λιπάσματα, ανόργανης σύνθεσης, τα οποία επιδρούν αρνητικά, όχι τόσο πολύ στις φυσικές ή τις χημικές ιδιότητες του εδάφους, αλλά κυρίως αναστέλλουν τις βιολογικές ιδιότητες του εδάφους, θανατώνοντας όλους τους μικροοργανισμούς, με αποτέλεσμα να κόβονται όλοι οι κύκλοι των θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος. Κι αυτό είναι το σημαντικότερο.

Οπότε τα αγροχημικά, υποβαθμίζοντας κάθετα τις βιολογικές ιδιότητες του εδάφους, ουσιαστικά κόβουν κάθε αλυσίδα για τη θρέψη των φυτών. Ακόμη, σε δεύτερο βαθμό και έμμεσα, υποβαθμίζουν και τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους γιατί στο να έχεις καλό πορώδες έδαφος συμβάλλουν συχνά σε μεγάλο βαθμό και οι μικροοργανισμοί.

Αρα, έχουμε εδάφη που δεν έχουν καλή δομή, είναι υποβαθμισμένα όσον αφορά τα θρεπτικά στοιχεία και γίνεται μονομερώς η εξάρτηση για τη θρέψη των καλλιεργειών από τα λιπάσματα. Σιγά σιγά λοιπόν, με την υποβάθμιση της δομής -γιατί τα λιπάσματα είναι ανόργανα άλατα και τα άλατα τρίβουν το έδαφος-, βλέπουμε ότι σπάζοντας τον έναν κρίκο, σπάζει όλη η αλυσίδα.

Γιατί τα αγροχημικά, χτυπώντας τους μικροοργανισμούς και τις βιολογικές ιδιότητες του εδάφους, σπάνε όλη την αλυσίδα των ιδιοτήτων του εδάφους -της παραγωγικής ικανότητας και της δομής του- και ξεκινά έτσι λίγο λίγο η διαδικασία ερημοποίησης της γης.

Επομένως αυτό που τόσα χρόνια διατείνονται όλοι οι βιολογικοί καλλιεργητές, ότι το δικό τους χωράφι έναντι αυτών που καλλιεργούν συμβατικά, πόσο μάλλον εντατικά, είναι ζωντανό, είναι αληθές.

Ακριβώς. Να σας δώσω ένα παράδειγμα για να γίνει κατανοητό τι σημαίνει «ζωντανό» έδαφος. Ζωντανό έδαφος σημαίνει ότι όταν ενσωματώσω στο έδαφος φυτικά υπολείμματα, στο μεν βιολογικά καλλιεργούμενο χωράφι, αν σκάψουμε σε έναν χρόνο δεν θα βρούμε τίποτα, στο δε συμβατικά καλλιεργούμενο χωράφι, θα δούμε ότι μένουν κομμάτια φυτικών υπολειμμάτων για πάρα πολλά χρόνια.

Δεν τα αφομοιώνει δηλαδή το έδαφος;

Ναι, το συμβατικά καλλιεργούμενο χωράφι δεν τ’ αφομοιώνει, γιατί δεν έχει μικροοργανισμούς το έδαφός του.

Αρα ο παραλληλισμός, βιολογικό χωράφι=ζωντανό χώμα, συμβατικό χωράφι=νεκρό χώμα, είναι απολύτως ρεαλιστικός.

Βεβαίως και είναι ορισμός αυτό. Και μάλιστα στη βιολογική γεωργία δεν μπορεί να μπει κανείς από τον πρώτο χρόνο που θα κάνει αίτηση. Υπάρχει ένα μεταβατικό στάδιο.

Το μεταβατικό στάδιο το έβαλε ο νομοθέτης για ποιο λόγο;

Γιατί, κατά μέσο όρο, χρειάζονται τουλάχιστον τρία χρόνια για να επαναφέρεις στο ελάχιστα αποδεκτό όριο, όχι στο μέγιστο δυνατό, τις βιολογικές ιδιότητες του εδάφους σε ένα χωράφι.

Και πώς επιτυγχάνεται αυτό; Με τη χρήση κομπόστ, με χρήση κοπριάς, με την καλλιέργεια ψυχανθών, προκειμένου να ενθαρρυνθούν και να αναπτυχθούν οι ωφέλιμοι μικροοργανισμοί στο έδαφος. Γι’ αυτό υπήρχε και θα συνεχίσει να υπάρχει το μεταβατικό στάδιο στη βιολογική γεωργία.

Και στην Ελλάδα, που είναι πιο ξηροθερμικές οι συνθήκες, ίσως το μεταβατικό στάδιο να έπρεπε να είναι λίγο μεγαλύτερο χρονικά απ’ ό,τι είναι στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Επρεπε να είναι στα τέσσερα ή πέντε χρόνια.

Παρ’ όλα αυτά, τα τρία χρόνια, όπως σας είπα, είναι το ελάχιστο όριο για να ξεκινήσει να λειτουργεί το σύστημα, να ξανακλείσει ο κρίκος της αλυσίδας και σιγά σιγά να ξαναρχίσουν οι ιδιότητες του εδάφους να λειτουργούν.

Ποιες περιοχές της Ελλάδας σήμερα υποφέρουν από την υπερβολική χρήση αγροχημικών;

Η Θεσσαλία είναι η περιοχή που μαστίζεται για πάρα πολλούς λόγους. Πρώτον, γιατί δεν έχει γίνει σωστή αξιοποίηση των φυσικών πόρων σε συνέργεια με τις καλλιέργειες.

Για παράδειγμα, έχουμε την καλλιέργεια βαμβακιού και αραβοσίτου, οι οποίες δέχονται τεράστιες ποσότητες αγροχημικών, δυσανάλογα με άλλες καλλιέργειες, κι αυτό πιέζει, έχει υποβαθμίσει τις ποιότητες των εδαφών.

Μάλιστα, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Εδαφικό Χάρτη, η οργανική ουσία, που ουσιαστικά είναι η δύναμη του χωραφιού που υποστηρίζει τις βιολογικές και χημικές ιδιότητες του εδάφους, έχει υποβαθμιστεί από το 1960 τραγικά.

Από μελέτες γνωρίζουμε ότι, ενώ η οργανική ουσία ήταν στο 2,5%, τώρα έχει υποβαθμιστεί κι είναι κάτω από 1%.

Αυτό σημαίνει ότι έχει επηρεαστεί και η ποιότητα του νερού; Του υδροφόρου ορίζοντα;

Ε, βέβαια, γι’ αυτό έχουμε και τα προγράμματα νιτρορύπανσης. Γιατί το νερό θεωρείται συστατικό του εδάφους. Πολλές φορές το αντιμετωπίζουμε ξεχωριστά κι αυτό είναι λάθος.

Το νερό είναι συστατικό του εδάφους και το 92% του παγκόσμιου νερού που καταναλώνεται, καταλήγει στο έδαφος για τις ανάγκες της γεωργίας. Και μόνο το 2% με 2,5% είναι το αστικό νερό, το νερό που καταναλώνουμε στις μεγάλες πόλεις του πλανήτη.

Επομένως σταδιακά οδηγούμαστε, όπως προτείνεται άλλωστε από τα κεντρικά όργανα -όπως είναι ο FAO, τα Η.Ε. και τα υπουργεία Αγροτικής Ανάπτυξης των κρατών-, για τη βιώσιμη ανάπτυξη των κοινωνιών, στις αειφόρες μεθόδους γεωργίας. Γι’ αυτό μιλούν για επισιτιστική ασφάλεια και ασφάλεια τροφής;

Ακριβώς. Εχει αποδειχτεί ότι σε συστήματα που καλλιεργούνταν για δεκαετίες, με το σύστημα της συμβατικής γεωργίας παρατηρήθηκε σταδιακά μείωση των αποδόσεων των καλλιεργειών ή αύξηση του κόστους παραγωγής, λόγω της αύξησης των αγροχημικών που χρειάζεται για να διασφαλιστεί το επίπεδο αποδόσεων των περασμένων ετών.

Δηλαδή με αγροχημικά προσπαθούν να διατηρήσουν παραγωγικά τα εδάφη κι αν κάποια στιγμή δεν μπορέσουν να καλλιεργήσουν με αγροχημικά, οι αποδόσεις είναι τραγικές.

Η βιολογική γεωργία θέλει τουλάχιστον μια πενταετία για να επαναφέρει ένα έδαφος στην πρότερη υγιή κατάσταση, να το αναστήσει θα λέγαμε, όσο μπορεί, γιατί υπάρχουν και εδάφη στα οποία η ζημιά είναι μη αναστρέψιμη. Για παράδειγμα, υπάρχουν εδάφη με μεγάλες αλατότητες σε όλο τον πλανήτη, λόγω και της χρήσης αγροχημικών αλλά και λόγω του νερού άρδευσης που είχε μεγάλη αλατότητα. Εκεί ουσιαστικά έχουμε ερημοποίηση ή το έδαφος δεν μπορεί πια να καλλιεργηθεί.

Να πάρουμε το παράδειγμα της Μεσοποταμίας που στην αρχαιότητα ήταν ένας εύφορος κάμπος – όλοι ξέρουμε για τους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας κ.λπ. Οταν ξαφνικά πότισαν με θαλασσινό νερό προκλήθηκε μη αναστρέψιμη βλάβη, με αποτέλεσμα σήμερα η περιοχή να είναι η έρημος μεταξύ Τίγρη και Ευφράτη.

Εμείς αντιμετωπίζουμε πρόβλημα αλατότητας στα εδάφη μας;

Προβλήματα αλατότητας στην Ελλάδα κυρίως έχουμε στην περιοχή του Αργους. Στην Αργολίδα. Δημιουργήθηκε από το νερό άρδευσης που είχε μεγάλη αλατότητα και από την υπεράντληση νερού για το πότισμα των καλλιεργειών.

Επομένως οι βιοκαλλιεργητές δικαιούνται πλέον επίσημα από όλους τους φορείς να πάρουν το κομμάτι των ευσήμων που τους αναλογεί για το ότι τα χωράφια τους ουσιαστικά λειτουργούν σαν θύλακες διατήρησης της βιοποικιλότητας.

Πολύ σωστή η παρατήρησή σας. Γιατί η βιοποικιλότητα δεν εξαρτάται μόνο από τους μακροοργανισμούς, τα φυτά και ζώα που ζουν πάνω στο έδαφος. Η βιοποικιλότητα για μένα είναι πιο σημαντική όταν μετράται για μεσοοργανισμούς και μικροοργανισμούς που υπάρχουν μέσα στο έδαφος.

Για παράδειγμα, υπάρχουν ωφέλιμοι γεωσκώληκες -που δουλεύουμε για πάρα πολλά χρόνια στο Εργαστήριο Γεωργίας-, που είναι ο πρώτος δείκτης ενός υγιούς εδάφους.

Η πρώτη άσκηση που κάνουμε στους φοιτητές στη βιολογική γεωργία είναι να βλέπουν αν ένα έδαφος έχει γεωσκώληκες ή όχι.

Οι γεωσκώληκες τρώνε φυτικά υπολείμματα, τρώνε τα παθογόνα στο έδαφος, ανοίγουν μεγάλες στοές μέσα από τις οποίες το νερό διηθείται και οι ρίζες μεγαλώνουν και δεν τρώνε ποτέ ρίζες από τα φυτά. Αλλά έτσι και ρίξουμε λίγα χημικά ή λίγα λιπάσματα, οι γεωσκώληκες πεθαίνουν αμέσως.

Αρα είναι ο πρώτος βιολογικός δείκτης που ψάχνουμε σε ένα χωράφι για να δούμε την υγεία ενός εδάφους. Μάλιστα ο Αριστοτέλης τούς είχε ονομάσει «οι αρχιτέκτονες του εδάφους».

Πολλές φορές όμως οι γεωργοί στην Ελλάδα, που δεν γνωρίζουν τον σημαντικό ρόλο τους, τους βγάζουν από το χωράφι τους γιατί τους θεωρούν εχθρούς, επικίνδυνους.

Η σύγχρονη γεωργία όμως πέρασε στη χρήση αγροχημικών για να μην έχει ζιζάνια, για να έχει ευκολότερη συγκομιδή και μεγαλύτερη απόδοση.

Ναι, αλλά δείτε τι κατάφερε. Με τη χρήση ζιζανιοκτόνων μείωσε την παραγωγικότητα του χωραφιού. Και πάλι ο Αριστοτέλης είχε πει ότι «αγρός που ποιεί καλά τα άγρια, ποιεί και τα ήμερα». Δηλαδή ένα έδαφος που κάνει ζιζάνια πολλά, θα σου παράγει και πολλά, θα έχει καλές αποδόσεις δηλαδή στην καλλιέργεια.

Ξέρετε, το θέμα της χρήσης αγροχημικών ξεκίνησε άκριτα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην προσπάθεια της ανθρωπότητας να λύσει τα προβλήματα της πείνας. Αλλά δεν κάθισε ποτέ ο άνθρωπος να συνειδητοποιήσει -όταν λύθηκαν τα θέματα της πείνας ειδικά στον δυτικό κόσμο- ότι καταστρέφει τον φυσικό πόρο που λέγεται έδαφος.

Τώρα όμως που έχουμε αυτή τη γνώση, τι κάνουμε;

Πρέπει να εκπαιδεύσουμε καλύτερα και τους παραγωγούς αλλά και τους καταναλωτές. Οι βιολογικοί καλλιεργητές και η βιολογική γεωργία στην Ε.Ε., για μένα, ανήκουν στα φιλοπεριβαλλοντικά προγράμματα και όχι στα προγράμματα παραγωγής προϊόντων, κάτι που δεν ξέρει η κοινωνία μας σήμερα.

Η βιοκαλλιέργεια είναι ένα μέτρο που αποζημιώνει τον παραγωγό για το καλό που κάνει στο περιβάλλον και όχι για το προϊόν που παράγει. Οι περισσότεροι θεωρούμε ότι η βιολογική γεωργία είναι τα μαρούλια και τα λάχανα τα οποία προστατεύουν την υγεία του καταναλωτή. Δεν είναι έτσι.

Αν θελήσουμε να δώσουμε ένα παραπάνω ερέθισμα που θα κινητοποιήσει τους καταναλωτές, τι θα λέγατε;

Υπάρχει ένα ρητό που έχει ξεκινήσει να λέγεται από τη δεκαετία του ’50, από τους πρώτους εδαφολόγους που συνειδητοποίησαν την ανάγκη για διασφάλιση της υγείας των εδαφών και νομίζω ότι είναι ένα καλό ρητό για να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι το έδαφος για την υγεία των ανθρώπων. Και όταν λέμε υγεία εννοούμε όχι μόνο την υγεία του οργανισμού αλλά και την πνευματική μας υγεία. «Υγιές έδαφος, υγιή φυτά, υγιείς άνθρωποι»!

Ηρθε λοιπόν η στιγμή να αποδομηθεί αυτός ο μηχανισμός διαπόμπευσης και εξοβελισμού της βιολογικής καλλιέργειας.

Νομίζω ότι το μεγάλο όφελος που έφερε η βιοκαλλιέργεια στην ανθρωπότητα είναι ότι ευαισθητοποίησε πολύ και τους συμβατικούς παραγωγούς. Δεν είναι τυχαίο ότι ξαφνικά στους 17 σημαντικούς στόχους των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη εντάχθηκε τόσο δυναμικά το έδαφος. Αρα, αυτό είναι αποτέλεσμα της βιολογι)κής γεωργίας.

Πιστεύω ότι τα επόμενα χρόνια, θα εμφανιστούν κι άλλα κινήματα, όπως είναι σήμερα το κίνημα των vegan, η αγροοικολογία.

Πιστεύω ότι και η βιολογική γεωργία θα εξελιχθεί τα επόμενα χρόνια. Θα αλλάξει, θα μπει σε άλλες μορφές, σε μικρότερα βέβαια κινήματα αλλά αθροιστικά και συμπληρωματικά, τα κινήματα αυτά ξεκινούν μια άλλη ανάπτυξη και μια άλλη προσέγγιση της διαχείρισης του εδάφους.